Onderwijsdoelen
Burgerschap kent geen eigen kerndoelen. Richtinggevend voor de onderwijspraktijk zijn daarom de huidige kerndoelen onderbouw vo van 2006 die wel een verwantschap vertonen met burgerschapsaspecten. Voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs zijn de examenprogramma's richtinggevend.
De huidige kerndoelen en examenprogramma's worden geactualiseerd en daarbij worden ook kerndoelen en eindtermen ontwikkeld voor burgerschap. Deze zullen begin 2024 in concept gereed zijn. Tot die tijd kunnen scholen de huidige kerndoelen gebruiken als wettelijke inhoudelijke basis voor burgerschapsdoelen.
Leraren en schoolleiders hebben in 2019 voorstellen gemaakt voor de actualisatie van het curriculum. Het programma Curriculum.nu is daarmee afgerond. De opgeleverde voorstellen voor burgerschap zijn gebruikt als één van de bronnen bij de actualisatie van kerndoelen en examenprogramma's.
Onderbouw voortgezet onderwijs
Voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs komen de kerndoelen die verbonden zijn met burgerschap met name uit het leergebied Mens en Maatschappij (M&M) en het leergebied Nederlands (NL).
| Toelichting: het gaat om de kerndoelen 43, 44 en 45 vanuit het leergebied Mens & Maatschappij die nauw en expliciet verbonden kunnen worden met het burgerschapsaspect: samenleven in en deelnemen aan de Nederlandse democratische pluriforme samenleving. | |
|
M&M 43 |
De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen, en leert respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit. |
|---|---|
|
M&M 44 |
De leerling leert op hoofdlijnen hoe het Nederlandse politieke bestel als democratie functioneert en leert zien hoe mensen op verschillende manieren bij politieke processen betrokken kunnen zijn. |
|
M&M 45 |
De leerling leert de betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie te begrijpen voor zichzelf, Nederland en de wereld. |
Bron: Handreiking burgerschap funderend onderwijs (2021). Amersfoort: SLO.
| Toelichting: de kerndoelen 36 en 39 vanuit het leergebied Mens & Maatschappij gaan in op meningsvorming en vormen daarmee een relatie met burgerschap. Ook de kerndoelen vanuit Nederland besteden hier aandacht aan. De kerndoelen NL 5 tot en met 8 bieden belangrijke voorwaarden voor deelname aan de democratische en pluriforme samenleving. Denk aan vaardigheden zoals ‘zichzelf informeren’, ‘feiten en meningen onderscheiden’ en ‘deelnemen aan discussie’. Maar ook dat leerlingen door teksten andere belevingswerelden, meningen en perspectieven leren verkennen en hun plek bepalen ten opzichte van anderen in een pluriforme samenleving. | |
|
M&M 36 |
De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan. |
|---|---|
|
M&M 39 |
De leerling leert een eenvoudig onderzoek uit te voeren naar een actueel maatschappelijk verschijnsel en de uitkomsten daarvan te presenteren. |
|
NL 5 |
De leerling leert in schriftelijke en digitale bronnen informatie te zoeken, te ordenen en te beoordelen op waarde voor hemzelf en anderen. |
|
NL 6 |
De leerling leert deel te nemen aan overleg, planning, discussie in een groep. |
|
NL 7 |
De leerling leert een mondelinge presentatie te geven. |
|
NL 8 |
De leerling leert verhalen, gedichten en informatieve teksten te lezen die aan zijn belangstelling tegemoet komen en zijn belevingswereld uitbreiden. |
Bron: Handreiking burgerschap funderend onderwijs (2021). Amersfoort: SLO.
|
M&M 37 |
Van dit kerndoel hoort het plaatsen van de kenmerkende aspecten in het juiste tijdvak niet tot de kern van burgerschap. Sommige van die kenmerkende aspecten hebben of vertegenwoordigen niettemin belangrijke inhoud voor het (leren) nadenken over burgerschap. Denk aan de Opstand, de Verlichting verschillende emancipatiebewegingen, de Tweede Wereldoorlog, enzovoorts. Het leggen van relaties tussen gebeurtenissen in de 20e eeuw en de hedendaagse ontwikkelingen kan wel tot de kern van burgerschap gerekend worden. |
|
M&M 42 |
Vanuit de context van burgerschap is het leren van ervaringen en het maken van keuzes een belangrijke vaardigheid. |
|
M&M 47 |
Vanuit de context van burgerschap zijn de aspecten rondom het omgaan met spanningen en conflicthantering relevant. Daarnaast zijn de aspecten rondom mensenrechten ook belangrijke burgerschapsinhouden. |
Bron: Handreiking burgerschap funderend onderwijs (2021). Amersfoort: SLO.
Bovenbouw voortgezet onderwijs
Voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs zijn de examenprogramma's richtinggevend. Binnen die bestaande examenprogramma's kun je bij verschillende vakken werken aan burgerschap. Hieronder noemen we mogelijkheden voor verschillende vakken. Deze lijst is niet uitputtend.
Beroepsgerichte vakken en praktijkgerichte examenprogramma's
Sommige beroepsgerichte vakken (economie & ondernemen, media, vormgeving en ICT en zorg & welzijn) kunnen vanuit hun profiel een bijdrage leveren aan (uiteenlopende) aspecten van burgerschap. Meer in het algemeen kunnen diversiteit en mediawijsheid bij alle beroepsgerichte vakken aandacht krijgen. Verder biedt de beroepscontext waarin leerlingen terecht komen een goede omgeving om burgerschap te oefenen, denk bijvoorbeeld aan dilemma’s rondom beroepsethische kwesties.
Bewegen en sport
Bij lichamelijke opvoeding kunnen leerlingen oefenen met rechtvaardigheid en solidariteit, het omgaan met verschillen en het besluiten over en omgaan met afspraken en regels.
CKV en Kunst
In deze vakken kunnen docenten bijvoorbeeld aandacht schenken aan: vraagstukken van diversiteit, inclusie en identiteit in de kunst; de ervarings- en denkwereld van de kunstenaar; de rol van de media, beeldvorming en desinformatie.
Engels en andere moderne vreemde talen
Engels en de andere moderne vreemde talen kunnen burgerschapsthema’s als identiteit en diversiteit betrekken bij de aandacht voor interculturele communicatie. Leerlingen kunnen via zakelijke, creatieve en literaire teksten kennismaken met de denk- en ervaringswereld van mensen met andere achtergronden, culturen en identiteiten. Ook kunnen leerlingen de ruimte krijgen om hun identiteit te ontdekken en te ontwikkelen in het kader van het creatief gebruiken van taal en van de ontwikkeling van interculturele communicatieve competenties.
Klassieke talen
Het maken van een vergelijking tussen het heden en de wereld van de oudheid biedt mogelijkheden om inhouden (bijvoorbeeld rondom democratie, vrijheid en gelijkheid) aan de orde te stellen. Diversiteit en identiteit kunnen worden gekoppeld aan reflectie op het eigene en het vreemde, een hoofddoel van het klassieke talenonderwijs. De selectie van teksten waarmee in de klassieke talen gewerkt wordt, bepaalt in hoge mate of burgerschapsthema’s aan de orde komen in het curriculum.
Maatschappijleer, maatschappijkunde en maatschappijwetenschappen
Het vak maatschappijleer is enerzijds een eerste inleiding in de grondbegrippen en benaderingen van de sociale wetenschappen en anderzijds educatie tot democratisch burgerschap. Er zijn allerlei aspecten van burgerschap die bij maatschappijleer aan bod 43 kunnen of – op basis van de eindtermen – moeten komen: de basiswaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit, kennis over de democratische rechtsstaat, het meedoen aan besluitvormingsprocessen, diversiteitsvraagstukken en mediawijsheid. Hoewel maatschappijkunde en maatschappijwetenschappen minder burgerschapsvormend bedoeld zijn, geven ook deze vakken mogelijkheden om bovenstaande aspecten aan de orde te stellen.
Geschiedenis
Doelstellingen op het gebied van de democratische rechtsstaat, staatsinrichting en media passen goed in het vak geschiedenis. Ook thema’s als diversiteit, identiteit en solidariteit kunnen bij dit vak aandacht krijgen, bijvoorbeeld in relatie tot standplaatsgebondenheid. Daarnaast kunnen verbanden tussen historische ontwikkelingen en actuele politiek-maatschappelijke problemen duidelijk zichtbaar gemaakt worden.
Filosofie
Elementen van burgerschap maken onderdeel uit van filosofie. Denk aan ethische dimensies, de vraag of mensen vrij zijn en het rechtvaardigen van standpunten. Aan burgerschap kan ook worden gewerkt door filosofische vraagstukken te kiezen die raakvlakken hebben met de democratische rechtsstaat, staatsvormen, identiteit en media.
Aardrijkskunde
Aardrijkskunde kan aandacht schenken aan mensen- en grondrechten, actuele internationale conflicten en scenario’s om die geweldloos op te lossen, diversiteitsvraagstukken en culturele verschillen. Ook kunnen leerlingen bij aardrijkskunde standpunten onderbouwen en idealen verwoorden in relatie tot maatschappelijke en technologische ontwikkelingen en vraagstukken.
Economie en Bedrijfseconomie
Economie en bedrijfseconomie kunnen bijvoorbeeld aandacht schenken aan dilemma’s rondom rechtvaardigheid en solidariteit, bijvoorbeeld in het kader van sociale zekerheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen; de spanning tussen individuele wensen en collectieve belangen, tussen welvaart en welzijn, tussen economische groei en duurzaamheid; verschillende aspecten/ interpretaties van rechtvaardigheid.
Levensbeschouwing
Levensbeschouwing kan aandacht schenken aan religieuze diversiteit, ethische afwegingen en het concept identiteit. Als het gaat om het inleven in anderen kan de interlevensbeschouwelijke dialoog een belangrijke rol spelen.
Mens- & natuurvakken
Deze vakken (biologie, informatica, natuurkunde, nask 1 en 2, NLT, O&O, scheikunde) kunnen bij burgerschap een rol van betekenis spelen. Denk aan:
• leerlingen standpunten laten onderbouwen en idealen laten verantwoorden als het gaat om maatschappelijke en technologische ontwikkelingen en (bio-)ethische vraagstukken op het terrein van de mens & natuurvakken;
• specifiek voor biologie: leerlingen uitdagen om na te denken over de identiteitsaspecten die samenhangen met gender, geslacht, seksuele voorkeur, lichamelijke mogelijkheden en beperkingen enzovoort;
• specifiek voor informatica: aandacht voor ethische aspecten van mediagebruik en elementen als privacy en cybersecurity.
Nederlands
Vaardigheden die bij Nederlands worden aangeleerd, kunnen vaak aan burgerschapsinhouden gekoppeld worden. Daarnaast kan worden gedacht aan:
• aandacht voor de rol van de media, de kleuring van en ethische dimensie mediaboodschappen, aan gescheiden informatiecircuits en aan desinformatie;
• leerlingen in zakelijke en literaire teksten kennis laten maken met de denk- en ervaringswereld van mensen met andere achtergronden, culturen en identiteiten;
• vraagstukken rondom diversiteit en inclusie in het kader van taalbewustzijn en meertaligheid.
Wiskunde
Het vak wiskunde biedt ondersteunende (denk)vaardigheden die leerlingen goed kunnen gebruiken bij het ontwikkelen van hun burgerschapsvaardigheden en -houdingen. In dat kader kunnen docenten specifieke aandacht te geven aan gecijferdheid, dat wil zeggen aan het interpreteren van cijfers over maatschappelijke vraagstukken en aan de wijze waarop deze tot stand zijn gekomen.
Andere (schooleigen) vakken
Andere vakken die scholen in het leven roepen en die onderdeel uitmaken van een specifiek schoolprofiel kunnen zeker ook een rol spelen bij het realiseren van burgerschapsdoelen. Denk aan global studies, wetenschapsoriëntatie, combinaties van maatschappijleer, filosofie en levensbeschouwing, enzovoort.
SLO actualiseert de kerndoelen en examenprogramma’s
Inmiddels zijn de eerste opbrengsten gepubliceerd. Benieuwd naar de ontwikkelingen?