Rijke teksten en wereldoriëntatie

Wat zijn rijke teksten?

Drie leerlingen gebogen over Het wonder van jou en je biljoen bewoners van Jan Paul Schutten. Kreten van verwondering bij het lezen over de bloedvaten van een mens; als je die allemaal aan elkaar vast zou plakken, dan krijg je een draad die twee keer om de aarde past.
Luisterboeken, griffelboeken, nieuwsberichten, die ene geïllustreerde Bosatlas met prachtige verhalen, poëziebundels en interactieve e-books: rijke teksten zijn overal te vinden. Het zijn authentieke teksten, literair of zakelijk, met een uitdagende inhoud en rijke vorm. Ze maken nieuwsgierig, stimuleren de motivatie om verder te lezen, te kijken of te luisteren en bevorderen de ontwikkeling van kennis van de wereld en diep begrip.

Wat is het belang van rijke teksten?

Een breed aanbod van rijke teksten is noodzakelijk om de taal- en denkontwikkeling te stimuleren. Rijke teksten dragen bij aan de woordenschat-, lees- en schrijfontwikkeling en bieden leerlingen gelijke kansen op het ontwikkelen van een sterke taalbasis. Tegelijkertijd doen leerlingen met rijke teksten kennis van henzelf en de wereld op, trainen ze hun geheugen en prikkelen ze hun verbeelding.

Wat maakt een tekst een rijke tekst?

De inhoud en taalkwaliteit bepalen of een tekst een rijke tekst is.

• De verhouding tussen de hoeveelheid nieuwe informatie en de al bekende informatie is in evenwicht. Hierdoor kan nieuwe informatie geïntegreerd worden met al bestaande voorkennis.
• De tekst biedt ruimte tot meerdere interpretaties en mogelijkheden tot opgaan in een andere wereld.
• De tekst is authentiek en origineel van vorm en inhoud.
• Tekst, beeld, illustraties en geluid versterken elkaar.
• Zowel eenvoudige als complexe relaties komen voor, zoals chronologische relaties, oorzaak-gevolgrelaties, middel-doelrelaties en vergelijkingen.
• Het taalgebruik is gevarieerd, zo veel mogelijk authentiek en zo min mogelijk vereenvoudigd.
• Er komen onbekende en laagfrequente woorden voor in verschillende zinsverbanden.
• Ook bevatten ze abstract en figuurlijk taalgebruik.
• Rijke zakelijke teksten zijn inhoudelijk samenhangend en hebben een heldere tekststructuur met gevarieerde zinsstructuren, samengestelde zinnen en verwijs- en verbindingswoorden.
• Rijke literaire teksten (fictie, non-fictie en poëzie) bevatten wisselingen in vertelperspectief en chronologie. Er is sprake van gelaagdheid, verschillende stijlen en verhaallijnen, variatie in taalregisters en afwisseling in beschrijving en dialoog.

Hoe zit dat met de teksten in methodes voor wereldoriëntatie?

In methodes voor wereldoriëntatie ontbreekt het helaas vaak aan rijke teksten. “Teksten in schoolboeken zijn dikwijls tamelijk arm: weinig variatie in woorden, slechte verbanden tussen zinnen, compact en vol school- en vaktaal,” aldus Janson & Prenger (2019). “Vaak zijn die tekstjes precies afgestemd op de vragen die altijd bij zo’n tekst moeten worden beantwoord. Kinderen beschikken over een woordenschat die toereikend is voor dagelijks gebruik in concrete situaties. Op school gaat het bij aspecten van wereldoriëntatie al gauw over onderwerpen die in tijd en/of ruimte ver weg zijn en niet aansluiten bij die dagelijkse ervaringen. Bovendien vragen teksten over zulke onderwerpen een kritische houding. Allerlei woorden en betekenissen die al bekend zijn, blijken daar ineens iets anders te betekenen of een heel andere functie te hebben. Leerlingen kunnen hier echter prima mee omgaan, als die teksten maar meer doen dan feiten opsommen. Goede teksten nemen de lezer mee vanuit de hun bekende wereld naar die andere werelden. Dat leidt tot nieuwe woorden en zeker tot allerlei andere betekenissen. Teveel nieuwe woorden of onbekende betekenissen, zonder een duidelijk uitleg en verbinding met het al wel bekende, maken het lezen onmogelijk. In feite zeggen we daarmee dat teksten rijk genoeg moeten zijn om te kunnen doorlezen en nieuwsgierig te blijven naar hoe het in elkaar zit of hoe het verder gaat.”

Waarom zijn rijke teksten cruciaal bij wereldoriëntatie?

Lezen over thema’s uit wereldoriëntatie kan bijdragen aan het verwerken en leren van de vakinhouden (zie bijvoorbeeld Hajer en Meestringa, 2015). Ook Hirsch (2016) geeft aan hoe belangrijk de relatie is tussen kennis en het ontwikkelen van een goede leesvaardigheid. Niet alleen de kennis over het onderwerp neemt toe door het lezen van rijke teksten, ook de woordenschat vergroot, waardoor de leesvaardigheid weer toeneemt, en vervolgens moeilijkere en verdiepende teksten gelezen kunnen worden.

In de grootschalige Amerikaanse studie “Reading for Understanding Initiative” (2020) pleiten de onderzoekers voor een didactiek waarin begrijpend lezen geen doel an sich is, maar dat leerlingen iets doen met wat ze gelezen hebben. Dit kan door leerlingen te laten werken aan doelgerichte en uitdagende leestaken met een functioneel vervolg. Juist dat functioneel, vakgebonden doel zet leerlingen aan om echt te begrijpen wat er in de tekst staat, om hoofdzaken van bijzaken te onderscheiden.